14. गायत्री उपस्थानम् सूर्य प्रार्थना 

Here, after the जप is concluded, the साधक formally send गायत्री देवी back to Her abode. उपस्थान means उपासना. 

प्रात: संध्या (Standing position)	मध्यान्न संध्या (Standing position)	सायं संध्या (Standing position)
ओ-म्मि॒त्रस्य॑ च॒र्​षणी॒ धृत॒ श्रवो॑ दे॒वस्य॑ सान॒ सिम् । स॒त्य-ञ्चि॒त्रश्र॑ वस्तमम् । मि॒त्रो जनान्॑ यातयति प्रजा॒न-न्मि॒त्रो दा॑धार पृथि॒वी मु॒तद्याम् । मि॒त्रः कृ॒ष्टी रनि॑मिषा॒-ऽभि च॑ष्टे स॒त्याय॑ ह॒व्य-ङ्घृ॒तव॑द्विधेम । प्रसमि॑त्त्र॒ मर्त्यो॑ अस्तु॒ प्रय॑स्वा॒ न्यस्त॑ आदित्य॒ शिक्ष॑ति व्र॒तेन॑ । न ह॑न्यते॒ न जी॑यते॒ त्वोतो॒नैन॒ मग्ंहो॑ अश्नो॒ त्यन्ति॑तो॒ न दू॒रात् ॥ (तै. सं. 3.4.11)	ॐ आ स॒त्येन॒ रज॑सा॒ वर्त॑मानो निवे॒श॑य न्न॒मृत॒-म्मर्त्य॑ञ्च । हि॒रण्यये॑न सवि॒ता रथे॒ना-ऽदे॒वो या॑ति॒ भुव॑ना नि॒पश्यन्॑ ॥उद्व॒य न्तम॑स॒ स्परि॒ पश्य॑न्तो॒ ज्योति॒ रुत्त॑रम् । दे॒वन्दे॑व॒त्रा सूर्य॒ मग॑न्म ज्योति॑ रुत्त॒मं ॥ उदु॒त्यं  जा॒तवे॑दस-न्दे॒वं-वँ॑हन्ति के॒तवः॑ । दृ॒शे विश्वा॑ य॒ सूर्य॓॑म् ॥ चि॒त्र-न्दे॒वाना॒ मुद॑गा॒ दनी॑क॒-ञ्चक्षु॑-र्मि॒त्रस्य॒ वरु॑ण स्या॒ग्नेः । अप्रा॒ द्यावा॑ पृथि॒वी अन्त॒रि॑क्ष॒ग्ं सूर्य॑ आ॒त्मा जग॑त स्त॒स्थुष॑श्च ॥ तच्चक्षु॑-र्दे॒वहि॑त-म्पु॒रस्ता॓॑च्चु॒क्र मु॒च्चर॑त् । पश्ये॑म श॒रद॑श्श॒त-ञ्जीवे॑म श॒रद॑श्श॒त-न्नन्दा॑म श॒रद॑श्श॒त-म्मोदा॑म श॒रद॑श्श॒त-म्भवा॑म श॒रद॑श्श॒तग्ं शृ॒णवा॑म श॒रद॑श्श॒त-म्पब्र॑वाम श॒रद॑श्श॒तमजी॑तास्याम श॒रद॑श्श॒त-ञ्जोक्च॒ सूर्य॑-न्दृ॒षे ॥ य उद॑गान्मह॒तो-ऽर्णवा॓॑ द्वि॒भ्राज॑मान स्सरि॒रस्य॒ मध्या॒थ्समा॑ वृष॒भो लो॑हिता॒क्षसूर्यो॑ विप॒श्चिन्मन॑सा पुनातु ॥	ॐ इ॒मम्मे॑ वरुण शृधी॒ हव॑ म॒द्या च॑ मृडय । त्वा म॑व॒स्यु राच॑के ॥ तत्वा॑ यामि॒ ब्रह्म॑णा॒ वन्द॑मान॒ स्त दाशा॓॑स्ते॒ यज॑मानो ह॒विर्भिः॑ । अहे॑डमानो वरुणे॒ह बो॒ध्युरु॑श॒ग्ं॒ समा॑न॒ आयुः॒ प्रमो॑षीः ॥ यच्चि॒द्धिते॒ विशो॑यथा॒ प्रदे॑व वरुणव्र॒तम् । मि॒नी॒मसि॒द्य वि॑द्यवि । यत्किञ्चे॒दं-वँ॑रुण॒दैव्ये॒ जने॑-ऽभिद्रो॒ह-म्म॑नु॒ष्या॓॑श्चरा॑मसि । अचि॑त्ती॒ यत्तव॒ धर्मा॑युयोपि॒-ममान॒-स्तस्मा॒ देन॑सो देवरीरिषः । कि॒त॒वासो॒ यद्रि॑रि॒पुर्नदी॒वि यद्वा॑घा स॒त्यमु॒तयन्न वि॒द्म । सर्वा॒ताविष्य॑ शिधि॒रेव॑दे॒वा-ऽथा॑तेस्याम वरुण प्रि॒यासः॑ ॥ (तै. सं. 1.1.1)

सूर्य प्रार्थना 

While the word सूर्य is used here, सूर्य here does not mean सूर्य देवता but instead the reference is to ईश्वर (or संध्या देवी). संध्या देवी is invoked within the सूर्य मंडल. मंत्र differ for प्रात: संध्या, मध्यान्न संध्या and सायं संध्या. Equally, मंत्र differs from ऋग्वेद, यजुर्वेद and सामवेद – given below is the meaning of the प्रार्थना

PRAY WITH FOLDED HANDS AND IN A STANDING POSITION

मंत्र relevant for प्रात: संध्या (let the open palms face downwards on both sides)

मंत्र	अर्थ
ॐ मित्रस्य चर्षणीधृत: श्रवो देवस्य सानसिम् | सत्यम् चित्रश्रवस्तमम् ||	We do ध्यान on the glory of ईश्वर (देवस्य मित्रस्य श्रव: स्मारम:)- (glories are expressed as विभूति in the श्रीमद्भगवद्गीता.)चर्षणीधृत: – Sustainer of all beings (चर्षणी refers to मनुष्य while धृत: refers to the sustainer). सानसिम् – adorable/ praise-worthyसत्यम् श्रव: स्मारम: – glory of ईश्वर is सत्य or real (unlike the glory of other beings).चित्रश्रवस्तमम् – Greatest of all (or wondrous) that is worth hearingOverall meaning: We do ध्यान of the ईश्वर who is the sustainer of all beings whose glory is adorable and the greatest of all.
मित्रो जनान् यातयति प्रजानन् मित्रो दाधार पृथवीमुतद्याम् |	जनान् यातयति प्रजानन् मित्रो – As a साक्षी (meaning as a witness without involvement or without राग and द्वेष), ईश्वर activates all beings to act as per their कर्म, knowing deeply all of them मित्रो दाधार पृथवीमुतद्याम् – ईश्वर sustains पृथ्वी & स्वर्ग (द्याम्).
मित्र: कृष्दीरनिमिषा अभिचष्टे सत्याय हव्यं घृतवद्विधेम ||	मित्र: कृष्दी: अनिमिषा अभिचष्टे – ईश्वर witnesses all the beings (all मनुष्य and देवता)  without a break. सत्याय हव्यं घृतवद्विधेम  – सत्याय refers to ईश्वर (सत्य refers to सूर्य who is provider of अन्न, प्राण & आदित्य). Let us offer oblations (हव्यं ) with ghee (घृत) to ईश्वर   (at a deeper level, घृत refers to सार meaning that one is offering our सार viz our हृदय to परमात्मा).
प्र स मित्र मर्तो अस्तु प्रयस्वान् यस्त आदित्य शिक्षति व्रतेन |न हन्यते न जीयते त्वोतो नैनमगुंहो अश्नोत्यन्तितो न दूरात् ||	O आदित्य!! य: ते व्रतेन शिक्षति – O ईश्वर – the भक्त offer worship (शिक्षति) through their व्रत(व्रतेन) viz नित्य / नैमित्तिक कर्म. O मित्र!! स मर्त: प्रयस्वान् प्र अस्तु – O ईश्वर – that भक्त attains all prosperity (प्रयस्वान्) त्वोत: न हन्यते न जीयते – protected by you, the भक्त is never harmed and never defeated (in life).  नैनमगुंहो अश्नोत्यन्तितो न दूरात् – पाप does not affect him from nearby or far away (will be disease free) Overall meaning: One who does उपासना कर्म towards सूर्य regularly (as per शास्त्र) is the only one who is deserving to the protected by you and such a one will never be harmed or defeated in life and will remain disease free all his life

मंत्र relevant for मध्यान्न संध्या

मंत्र	अर्थ
आ सत्येन रजसा वर्तमानो निवेशयन्नमृतं मर्त्यं च |हिरण्ययेन सविता रथेना देवो याति भुवना विपश्यन् ॥	देवो सविता आयाति – भक्त is declaring to the world that ईश्वर is coming about (don’t take the सूर्य for granted). How does He come about?सत्येन रजसा – With everlasting or imperishable effulgence (सत्येन can be understood as देव लोक and रजसा as भू लोक)आ वर्तमानो Going around अमृत मर्त्यं च निवेशयन् – Activating all the देव and मनुष्य (this is what is done by the सूर्य and this applies equally to ईश्वर too). By “activating”, we mean activating as aligned to their individual कर्म. And how does he come?हिरण्ययेन रथेन भुवना विपश्यन् – Travelling by golden chariot. And what does He do when he travels all around the world? He witnesses (as well as takes care) all the people.
उद्वयं तमसस्परि पश्यन्तो ज्योतिरुत्तरम् |देवं देवत्रा सूर्यमगन्म ज्योतिरुत्तमम् ॥	Looking up at सूर्य, let us go to सूर्य (meaning – let us see, know the ब्रह्म and eventually become one with ब्रह्म). Such a सूर्य is beyond तमस् (meaning beyond माया) and who is in the form of noblest consciousness (or चैतन्य). He is the देव of all देव (meaning He is the inner चैतन्य of all देवता). It is देवत्रा meaning it is the one who protects all देवता.
उदुत्यं जातवेदसं देवं वहन्ति केतव: | दृशे विश्वाय सूर्यम् ॥चित्रं देवानामुदगादनीकं चक्षुर्मित्रस्य वरुणस्याग्ने:|	The rays of the सूर्य lifts-up the सूर्य देवता – how must this line be understood? In the morning, we often witness the rays first and then comes out the Sun – the कवि here may be seen as imagining all the rays that come first as ropes which come together and then bring out or lift-up the सूर्य (from the ocean) to enable the world to witness the सूर्य. सूर्य who comes up is जातवेदसं viz omniscient.  The सूर्य entered the manifold armies of the देवताs in an invisible manner – meaning that all देवताs do not get their strength from themselves but depend on ईश्वर for their strength.  मित्रस्य वरुणस्य अग्रे: चक्षु: – The सूर्य is the eye of all देवताs – सूर्य is the देवता of the eyes and vision is what enables one to engage with the world. Equally from a वेदान्त lens, it is the चैतन्य that enlivens the entire विश्व and makes everything possible. And while only three देवता are mentioned in this मंत्र (मित्र, वरुण, अग्नि), these are seen as indicative of all the देवता.
आSप्रा द्यावापृथिवी अन्तरिक्ष गुँ सूर्य आत्मा जगतस्तस्थुषश्च |	सूर्य पृथिवी अन्तरिक्ष द्यावा आSप्रा – सूर्य देवता pervades all three लोकs (similarly, it is चैतन्य that pervades all अवस्था – जाग्रत्, स्वप्न and सुशुप्ति within all). जगतस्तस्थुषश्च आत्मा – सूर्य is the आत्मा of all the moving and non-moving aspects of the ब्रह्माण्ड.
तच्चक्षुर्देवहितं पुरस्ताच्छुक्रमुच्चरत् |पश्येम शरदश्शतं जीवेम शरदश्शतंनन्दाम शरदश्शतं मोदाम शरदश्शतं भवाम शरदश्शत गुँ श्रृणवाम शरदश्शतं पब्रवाम शरदश्शतमजीतास्स्याम शरदश्शतं “ज्योक् च सूर्यं दृशे” |	Let us see सूर्य देवता for 100 years. Looking at you, we will live also for 100 hundred years with आनन्द. Such a सूर्य is one who does good to all देवता (देवहितं) (and this includes all people who have a देव-like गुण), who daily rises in eastern direction (पुरस्तात् उच्चरत्), one who is शुक्र  (शुद्ध स्वरूप – physical sun is शुद्ध as fire since fire is pure innately at all times and even चैतन्य is शुद्ध on its own). Let us all live for 100 years (जीवेम शरदश्शतं), Let us enjoy the life for 100 years (with others) (नन्दाम शरदश्शतं), let us revel or enjoy for 100 years (within oneself) (मोदाम शरदश्शतं), let us become recepients of your blessings/ grace for 100 years (भवाम शरदश्शत), may be hear for 100 years all positive aspects (श्रृणवाम शरदश्शतंम्), let us utter only good aspects (पब्रवाम शरदश्शतम्), let us be ever victorious in life for 100 years (अजीतास्स्याम शरदश्शतं )
य उदगान्महतोsर्णवाद्विभ्राजमानस्सरिरस्य मध्यात् स मा वृषभो लोहिताक्ष: सूर्यो विपश्चिन्मनसा पुनातु	May सूर्य देवता purify me by His mere WillWhich सूर्य देवता rises from the middle of the waters of the vast ocean – he rises with effulgence. He is the श्रेष्ठ or the greatest (वृषभ:). He has reddish eyes (लोहिताक्ष:) and He also knows everything or सर्वज्ञ: (विपश्चित्)

मंत्र relevant for सायं संध्या

Since this संध्या is done in the evening when सूर्य is setting, ईश्वर is invoked here in वरुण देवता. वरुण is also the देवता for the Western direction and therefore, this संध्या is also done facing the Western direction. वरुण देवता (like सूर्य) has two aspects – one as a presiding देवता of the tongue (or sense organ of taste) and the other as ईश्वर or परमात्मा.      

मंत्र	अर्थ
इमं मे वरुण श्रुधी हवमद्या च मृडय | त्वामवस्युराचके ॥	May you listen to this स्तोत्र (हवम्) uttered (श्रुधी) by me – Make me happy (मृडय) NOW ITSELF. With a desire to save me, I am praying to you
तत्वा यामि ब्रह्मणा वन्दमानस्तदाशास्ते यजमानो हविर्भि: |	For that sake, I approach you praising through the मंत्र from the वेद. I am doing Your आराधना by pouring हविस् into यज्ञ अग्नि.
अहेडमानो वरुणेह बोध्युरशगुँस मा न आयु: प्रमोषीः॥	O भगवान् who is glorified (or praised) by all! Without getting angry (अहेडमानो) with me, may you consider by प्रार्थना JUST NOW.May you not take away our lives (meaning may we not have un-natural deaths)
यच्चिद्धि ते विशो यथा प्रदेव वरुण व्रतम् | मिनीमसि द्यविद्यवि ॥ यत् किञ्चेदं वरुण दैव्ये जनेsभिद्रोहं मनुष्याश्चरामसि | अचित्ती यत्तव धर्मा युयोपिम मा नस्तस्मादेनसो देव रीरिष: ॥	O वरुण! Just as normal people do their daily activities (यथा विश:), we too perform our daily duties (नित्य कर्म) in the form of our prayers to You.I am doing varieties of हिंसा to others (viz देवता and मनुष्य) – after all, it is common for humans to make mistakes (owing to अकज्ञान). Further, we have violated the life of धर्म that is prescribed by you. O वरुण! For the mistakes committed (as conveyed above), kindly remove the पाप that will come to us on account of the above mistakes.  May you not harm us due to पाप committed in the form of mistakes conveyed above.
कितवासो यद्रिरिपुर्न दीवि यद्वा घा सत्यमुत यन्न विद्म | सर्वा ता विष्य शिथिरेव देवाथा ते स्याम वरुण प्रियासः॥	O देव! There are many पाप in me. You remove them by making them small (or get destroyed). One set of पाप are imposed on me by wicked people as it is done in the gambling place. Other set can be those पाप unknown to me. Once all पाप are destroyed, let us become dear to You.

15. दिग्देवता नमस्कारः (continue in a standing position)

ॐ नमः॒ प्राच्यै॑ दि॒शे याश्च॑ दे॒वता॑ ए॒तस्या॒-म्प्रति॑वसन्ति एताभ्य॑श्च॒ नमः॑ । EAST

ॐ नमो दक्षि॑णायै दि॒शे याश्च॑ दे॒वता॑ ए॒तस्या॒- म्प्रति॑वसन्ति एताभ्य॑श्च॒ नमः॑ । SOUTH

ॐ नम॒: प्रती॓॑च्यै दि॒शे याश्च॑ दे॒वता॑ ए॒तस्या॒- म्प्रति॑वसन्ति एताभ्य॑श्च॒ नमः॑ । NORTH

ॐ नम॒ उदी॓॑च्यै दि॒शे याश्च॑ दे॒वता॑ ए॒तस्या॒- म्प्रति॑वसन्ति एताभ्य॑श्च॒ नमः॑ । WEST

ॐ नम॑ ऊ॒र्ध्वायै॑ दि॒शे याश्च॑ दे॒वता॑ ए॒तस्या॒- म्प्रति॑वसन्ति एताभ्य॑श्च॒ नमः॑ । Folded hands facing up

ॐ नमो-ऽध॑रायै दि॒शे याश्च॑ दे॒वता॑ ए॒तस्या॒- म्प्रति॑वसन्ति एताभ्य॑श्च॒ नमः॑ । Folded hands facing our feet

ॐ नमो॑-ऽवान्त॒रायै॑ दि॒शे याश्च॑ दे॒वता॑ ए॒तस्या॒- म्प्रति॑वसन्ति एताभ्य॑श्च॒ नमः॑ । Take a full circle, a प्रदक्षिणा

16. मुनि नमस्कारः (continue in a standing position)

नमो गङ्गा यमुनयो-र्मध्ये ये॑ वस॒न्ति॒ ते मे प्रसन्नात्मान श्चिरञ्जीवितं-वँ॑र्धय॒न्ति॒ नमो गङ्गा यमुनयो-र्मुनि॑भ्यश्च॒ नमो नमो गङ्गा यमुनयो-र्मुनि॑भ्यश्च॒ न॑मः ॥

17. सन्ध्यादेवता नमस्कारः (Sit down again and chant the below)

सन्ध्या॑यै॒ नमः॑ । सावि॑त्र्यै॒ नमः॑ । गाय॑त्र्यै॒ नमः॑ । सर॑स्वत्यै॒ नमः॑ । सर्वा॑भ्यो दे॒वता॑भ्यो॒ नमः॑ । दे॒वेभ्यो॒ नमः॑ । ऋषि॑भ्यो॒ नमः॑ । मुनि॑भ्यो॒ नमः॑ । गुरु॑भ्यो॒ नमः॑ । पितृ॑भ्यो॒ नमः॑ । कामो-ऽकार्​षी॓॑ र्नमो॒ नमः । मन्यु रकार्​षी॓॑ र्नमो॒ नमः । पृथिव्यापस्ते॒जो वायु॑राका॒शात् नमः ॥ (तै. अर. 2.18.52)

ओ-न्नमो भगवते वासु॑देवा॒य । या॒ग्ं सदा॑ सर्वभूता॒नि॒ च॒राणि॑ स्थाव॒राणि॑ च । सा॒य॒-म्प्रा॒त र्न॑मस्य॒न्ति॒ सा॒ मा॒ सन्ध्या॑-ऽभिरक्षतु ॥ 

शिवाय विष्णुरूपाय शिवरूपाय विष्णवे । शिवस्य हृदयं-विँष्णुर्विष्णोश्च हृदयं शिवः ॥

यथा शिवमयो विष्णुरेवं-विँष्णुमय-श्शिवः । यथा-ऽन्तर-न्न पश्यामि तथा मे॓॑ स्वस्तिरायुषि ॥

नमो ब्रह्मण्य देवाय गो ब्राह्मण हिताय च । जगद्धिताय कृष्णाय गोविन्दाय नमो नमः ॥

Commentary

कामो-ऽकार्​षी॓॑ र्नमो॒ नमः I have not done mistakes, but it is the काम in me that pushed me into mistakes. And all these have come about on account of anger. 

शिवाय विष्णुरूपाय शिवरूपाय विष्णवे । शिवस्य हृदयं-विँष्णुर्विष्णोश्च हृदयं शिवः ॥

यथा शिवमयो विष्णुरेवं-विँष्णुमय-श्शिवः । यथा-ऽन्तर-न्न पश्यामि तथा मे स्वस्तिरायुषि ॥

नमो ब्रह्मण्य देवाय गो ब्राह्मण हिताय च । जगद्धिताय कृष्णाय गोविन्दाय नमो नमः ॥

There is no difference between शिव and विष्णु just as when दीपम् having ज्योति spreads out, it is referred as कांति – शिव is akin to ज्योति and विष्णु akin to कांति – both are two aspects of परब्रह्म only. Only if both are always seen together, I will have स्वस्ति and आयु but if I see them as separate, both these will get destroyed. As normal साधक, we may mistakenly cultivate a view that परमात्मा is somewhere far away but when one knows that the चैतन्य is the same परमात्मा is spread out all over the universe including around me, परमात्मा then is no longer seen as distant from me – and when I cultivate the view that परमात्मा is everywhere, only then will both स्वस्ति and आयु be with me. I therefore bow down to परमात्मा as कृष्ण. 

18. गायत्री उद्वासन (प्रस्थानं)

उ॒त्तमे॑ शिख॑रे जा॒ते॒ भू॒म्या-म्प॑र्वत॒मूर्थ॑नि । ब्रा॒ह्मणे॓॑भ्यो-ऽभ्य॑नुज्ञा॒ता॒ ग॒च्चदे॑वि य॒थासु॑खम् । स्तुतो मया वरदा वे॑दमा॒ता॒ प्रचोदयन्ती पवने॓॑ द्विजा॒ता । आयुः पृथिव्या-न्द्रविण-म्ब्र॑ह्मव॒र्च॒स॒-म्मह्य-न्दत्वा प्रजातु-म्ब्र॑ह्मलो॒कम् ॥ (महानारायण उपनिषत्)

उत्तम शिखर means the highest point or peak and गायत्री is being asked to return to Her location viz उत्तम शिखर of the पर्वत which is located on भूमि. As per शास्त्र, She dwells in सुमेरु. पुराण, at many places, have visualized देवताs pray to Her located at मेरु – मेरु is seen as the centre of the Universe around which every aspect of the universe revolves – or put another way, मेरु is seen as the आधार स्थान of the entire ब्रह्माण्ड. Another अर्थ is that if the शट चक्र is taken as our आधार at an individual level, these चक्र are divided (पर्व) into multiple चक्र whereas She is located as चित् शक्ति at सहस्रार where all divisions (पर्व) melt into चैतन्य and She, dwelling at सहस्रार, is therefore called as पार्वती. The मंत्र therefore says – Allows us to experience You at your location viz सहस्रार. O पवित्र!  Your उपासना is done by the द्विज whom you are inspiring. You are वेद माता – You are पवने meaning You perform पवित्र कर्म at all times and your स्तुति is being done by me for this reason – all the time I am present on this भूमि, kindly grant me आयुः, द्रविण (material prosperity) and ब्रह्मवर्चस (ज्ञान तजस् to attain ब्रह्मज्ञान) and then ensure that I too attain to Your स्थान. 

19. भगवन्नमस्कारः

नमो-ऽस्त्वनन्ताय सहस्रमूर्तये सहस्र पादाक्षि शिरोरु बाहवे । सहस्र नाम्ने पुरुषाय शाश्वते सहस्रकोटी युग धारिणे नमः ॥

आकाशात्पतित-न्तोयं-यँथा गच्छति सागरम् । सर्वदेव नमस्कारः केशव-म्प्रतिगच्छति ॥ 

श्री केशव-म्प्रतिगच्छत्योन्नम इति ।

20. भूम्याकाशाभि वन्दनं

इ॒द-न्द्या॑वा पृथि॒वी स॒त्यम॑स्तु॒ । पित॒-र्मातर्यदि॒ होप॑ बृ॒वेवा॓॑म् ।

भू॒त-न्दे॒वाना॑ मवमे अवो॑भिः । विद्या मे॒षं-वृँ॒जिन॑-ञ्जी॒रदा॑नुम् ॥

O all the देवता present in भूमि and आकाश! You are my माता and पिता (note that भूमि is likened to माता while आकाश is likened to पिता – just as in a traditional home, पिता brings and supplies materials while माता gives food and does nurture, the वेद कवि also visualizes आकाश as पिता and भूमि as माता in a similar way) – kindly ensure that all requests made by me via this संध्या वन्दनम् कर्म fructify as requested. O गायत्री देवी! We obtain विद्या as well as अन्नम् in the form of जीवन दान that will never trouble us. 

आकाशात्पतित-न्तोयं-यँथा गच्छति सागरम् । सर्वदेव नमस्कारः केशव-म्प्रतिगच्छति ॥ 

श्री केशव-म्प्रतिगच्छत्योन्नम इति ।

Commentary

O भगवान्! You are the total. Therefore, prostrations done to any देवता will reach विष्णु (ब्रह्म with माया). Just as water fallen anywhere will reach the ocean, similarly, all नमस्कार go to you. 

सर्ववेदेषु यत्पुण्यम् । सर्वतीर्थेषु यत्फलम् । तत्फल-म्पुरुष आप्नोति स्तुत्वादेव-ञ्जनार्धनम् ॥

स्तुत्वादेव-ञ्जनार्धन ओ-न्नम इति ॥

वासना-द्वासुदेवस्य वासित-न्ते जगत्रयम् । सर्वभूत निवासो-ऽसि श्रीवासुदेव नमो-ऽस्तुते ॥

श्री वासुदेव नमो-ऽस्तुते ओ-न्नम इति ।

21. अभिवादः (प्रवर)

चतुस्सागर पर्यन्त-ङ्गो ब्राह्मणेभ्य-श्शुभ-म्भवतु । 

अभिवादये त्र्याऋषेय आंगीरस आंबरीष यौवनाश्व  प्रवरान्वित

हरितस गोत्र: 

आपस्तम्ब सूत्र: 

कृष्ण-यजु: शाखाध्यायी 

श्री (name)  शर्मा अह-म्भो अभिवादये ॥

ईश्वरार्पणं

कायेन वाचा मनसेन्द्रियैर्वा बुद्ध्या-ऽऽत्मना वा प्रकृते स्स्वभावात् ।

करोमि यद्यत्सकल-म्परस्मै श्रीमन्नारायणायेति समर्पयामि ॥

हरिः ओ-न्तत्सत् । तत्सर्वं श्री परमेश्वरार्पणमस्तु

22. आचमनम्

ॐ आचम्य 

1. ॐ केशवाय स्वाहा  (sip)  2. ॐ नारायणाय स्वाहा (sip) 3.     ॐ माधवाय स्वाहा (sip) (take जल in right palm and pour जल into the अर्घ्य plate)  4.     ॐ गोविन्दाय नमः (rub right hand over the left hand) 5. ॐ विँष्णवे नमः (rub left hand over the right hand) 6.     ॐ मधुसूदनाय नमः (rub thumb from below left lip towards right lip) 7. ॐ त्रिविक्रमाय नमः (rub thumb from below right lip towards left lip)9.     8. ॐ वामनाय नमः (close mouth with three middle fingers without touching the mouth) 9. ॐ श्रीधराय नमः (right land over the head as if it is spraying something on top) 10.  ॐ हृषीकेशाय नमः (same as above) 11.  ॐ पद्मनाभाय नमः (tap left thigh with right hand) 12.  ॐ दामोदराय नमः (tap right thigh with right hand)

13.  ॐ सङ्कर्​षणाय नमः (touch throat with middle three fingers) 14.  ॐ वाँसुदेवाय नमः (touch right nostril with middle finger and thumb) 15.  ॐ प्रद्युम्नाय नमः (touch left nostril with middle finger and thumb) 16. ॐ अनिरुद्धाय नमः (touch middle finger and thumb to right side of right eye) 17. ॐ पुरुषोत्तमाय नमः (touch middle finger and thumb to left side of left eye) 18. ॐ अधोक्षजाय नमः (join little finger and thumb of right hand and touch right ear) 19.  ॐ नारसिंहाय नमः (join little finger and thumb of right hand and touch left ear) 20.  ॐ अच्युताय नमः (place the right hand on the navel) 21.  ॐ जनार्धनाय नमः (place the right hand on the हृदय) 22.  ॐ उपेन्द्राय नमः (place the right hand on top of the head) 23.  ॐ हरये नमः (place the right hand on top of right shoulder) 24.  ॐ श्रीकृष्णाय नम: (place the right hand on top of left shoulder)

ॐ श्रीकृष्ण परब्रह्मणे नमो नमः (do नमस्कार while chanting this)

23. ईश्वरार्पणं

कायेन वाचा मनसेन्द्रियैर्वा बुद्ध्या-ऽऽत्मना वा प्रकृते स्स्वभावात् ।करोमि यद्यत्सकल-म्परस्मै श्रीमन्नारायणायेति समर्पयामि ॥

हरिः ओ-न्तत्सत् । तत्सर्वं श्री परमेश्वरार्पणमस्तु

ॐ तत् सत्